ساز سرخپوستی پن فلوت را بشناسیم

نواختن یک ساز بومی و خصوصا ساز سرخپوستی معمولا حس پرواز در دشت های سرسبز را در انسان ایجاد می کند و پن فلوت در بین سازهای سرخپوستی جایگاه ویژه ای دارد و شاید معروف ترین ساز بومی همین پن فلوت باشد. پن فلوت یکی از سازهایی است که بسیاری از علاقمندان به موسیقی طنین زیبای آن را شنیده و با آن به آرامش رسیده اند اما شاید ندانند این آوای زیبا متعلق به چه سازی است و احتمالا آن را با انواع دیگر فلوت ها اشتباه گرفته اند یا اینکه ظاهر این ساز را بارها دیده و با آن آشنا باشند اما نام آن را ندانند. قبل از آموزش این ساز، هنرجویان با شناخت پیشینه و ویژگی های آن می توانند دید بهتری نسبت به ساختار، نحوه نواختن و تاریخچه آن پیدا کنند. در این مقاله از سری مقالات آکادمی موسیقی گات قصد داریم شما را با ساز پن فلوت ، یکی از باستانی ترین سازهای بادی بومی جهان آشنا کنیم.

تاریخچه پن فلوت در اساطیر یونان 

در اساطیر یونان باستان "پن" نام یکی از خدایان بوده است که بدن انسان و شاخ، دم و پاهای بز داشته است. خدای پن در دشت ها سازی را می نواخته است که از لوله های کنار هم ساخته شده بود و یه همین دلیل امروزه به این ساز پن فلوت می گویند.

در اسطوره‌های یونان، پَن (به یونانی: Πάν) یا آن طور که در برخی متون فارسی گفته شده پان، خدای چوپانان، گله‌ها و حیات وحش طبیعت کوه‌ها و همدم نیمف‌ها(الهه هایی به شکل دختران زیبا) به شمار می‌رفت، که در آرکادیای یونان قدیم، بسیار محبوبیت داشت.

پن اوقات خود را به شادی و رقص و آواز می‌گذراند. ساز پن فلوت را از اختراعات وی می‌دانند که به یاد عشقش سرینکس دختر خدای رودخانه می‌نواخته است. شکل ظاهری پن به مانند مردی دارای شاخ، پاها و دمی شبیه به بز، انبوهی از ریش، بینی پهن و کوتاه و گوش‌هایی نوک تیز به تصویر کشیده شده‌است. او اغلب در کنار ایزدان روستایی یکی از همراهان دیونیسوس به شمار می‌رفت. او به شکل بزی در جنگل‌ها و کوه‌ها، حوری‌ها را دنبال می‌کرد. در جنگ بزرگ میان خدایان و تایتان‌ها، زمانی که تایتان‌ها در حال پیروز شدن بودند، پن فریاد جنگی سر داد که باعث ایجاد ترس در تایتان‌ها شد و عده‌ای از آن‌ها را فراری داد، به همین دلیل است که کلمه‌ی پنیک (Panic) به معنی ترس، ریشه از نام او دارد. او همچنین ایزدِ باروری، شهوت، تمایلات نفسانی و نیروی تولیدی نرینه است. پن مورد پسند دیگر ایزدان یونانی نبود.

                                           

در اساطیر آمده است که سرینکس دختر خدای رودخانه علاقه ای به پن نداشت و از دست وی فرار کرد. پن او را دنبال کرد تا به رودخانه رسیدند و دخترک راه فراری نداشت و دعا کرد تا زئوس خدای خدایان وی را از دست پن نجات دهد و زئوس او را به دسته ای از نی تبدیل کرد. پن با دیدن این صحنه خشمگین شد و نی ها را شکست و شروع به بوسیدن آنها کرد و متوجه شد نفس های او با ورود به نی صدایی حزن آلود تولید می کند که سبب شد سازی بسازد که امروز به نام این خدای اساطیری یونان به نام پن فلوت می شناسیم.

پن یکی از الهه های تنها در اساطیر یونان بود زیرا اخلاق خوبی نداشت و تندخو بود و شاید همین تنهایی او، صدای ساز پن فلوت را تا این حد سوزناک و جذاب کرده است. و باز هم نکته جالب این است که پن خدای محافظ گله ها و چوپان ها بوده و معروف ترین قطعه پن فلوت چوپان تنها نام دارد.

در دنیای واقعی، انسان های اولیه با دمیدن در لوله های نی بامبو و یا استخوان حیوانات تولید صدا را تجربه کردند و این اتفاق سبب شد تا انسانها بتوانند علاوه بر صداهایی که از حنجره خود تولید می کردند، صداهای جدید، جذاب و متفاوتی ایجاد نمایند. تفاوت صداهای ایجاد شده از هر کدام از این ادوات و همچنین تفاوت صدای لوله های با ابعاد متفاوت، انسان هوشمند را به این فکر انداخت که سازی از آنها بسازد؛ به مرور با کنار هم قرار دادن نی های لوله ای شکل بامبو، ساز پن فلوت اولیه ساخته شد.

پن فلوت های اولیه در اروپا، آفریقا، هند، چین و حتی ایران هم وجود داشته است. اما بقایای متعددی از آن در تمدن اینکاها یافت شده و موسیقی های فولکلور متعددی از آن موجود است و به این جهت به آن سازدهنی سرخپوستان نیز می گویند.

در قرنهای نوزدهم و بیستم، کشورهای آمریکای جنوبی به ویژه کشورهایی چون پرو، بولیوی و رومانی در پیشرفت این ساز، هم از نظر ساختار و هم از نظر نوازندگی بسیار تاثیر گذار بوده اند تا جایی که به پن فلوت، سازدهنی سرخپوستان نیز اتلاق می شود و می توان آن را به طور کامل یک ساز بومی قلمداد کرد.

پن فلوت از کنار هم قرارگیری لوله هایی از جنس بامبو، نی، چوب، پلاستیک و حتی شیشه ساخته می شود که انتهای آنها با ماده ای نظیر موم یا چوب پنبه مسدود شده است و از نظر فیزیکی لوله صوتی یک سر باز محسوب می شود. تعداد لوله ها معمولا از 12 تا 30 عدد متغیر است اما اکثر سازهای حرفه ای بین 19 تا 22 لوله دارند.

                                            

فانیکا لوکا نوازنده سرشناس پن فلوت با سفر به کشورهای انگلستان، لهستان و فرانسه تأثیر بسیاری در پیشرفت این ساز داشته است. وی تا قبل فوتش در سال 1968 نوازندگان زیادی را تربیت کرد که بعضی از نوازندگان شاخص از بین آنها عبارتند از : گئورگ زامفیر، دامیا لوکا، رادو سیمیان و نیکلا پیروا .

پن فلوت با نام های مختلفی ازجمله پن پایپ، سیکو، روندورا، آنتارا و زامپونیا شناخته می شود و امروزه این ساز صرفا یک ساز فولکلوریک نیست و قابلیت اجرای انواع قطعات کلاسیک و پاپ را دارد.

نحوه نواختن پن فلوت

برای ایجاد صدای مناسب در پن فلوت، باید لب ها بسته بوده و حالت لبخند داشته باشند. دندان های پایین به پشت لب پایین فشار بیاورد و کمی فک به طرف جلو حرکت کند تا لب پایین به دهانه لوله بچسبد و همچنین دندان های بالا به پشت لب بالا فشار می آورد ولی با لوله تماس پیدا نمی کند و با زبان عبارت "Tu" تلفظ می شود. توجه کنید که لبها به همدیگر فشار می آورند تا هوا به صورت سوزنی (سریع و کم حجم ) وارد ساز شود. هر چند که در ابتدا نیاز به فشار زیادی برای تولید صوت است ولی با گذر زمان با حداقل فشار، صوت ایجاد می شود.

دسته بندی ظاهری پن فلوت

پن فلوت های دو ردیفه: در این مدل از پن فلوت دقیقا ساختار قرارگیری نت ها از پیانو تبعیت می کند و نواختن آن ساده تر است و بیشتر در آمریکای جنوبی مورد استفاده قرار می گیرد.

پن فلوت های تک ردیفه: این مدل معمولا در گام سل ماژور کوک می شود و برای نواختن برخی از نت ها باید در زاویه دمیدن هوا تغییر ایجاد کرد.     

                                           

پن فلوت منحنی: جذاب ترین تغییری که رومانیایی ها در ساختار پن فلوت ایجاد کردند، منحنی کردن بدنه ساز بوده است؛ این کار علاوه بر زیبا کردن ظاهر ساز، به آسان شدن نواختن و حرکت دست و لب روی ساز کمک شایانی کرده است.

چیدمان لوله ها در پن فلوت

چپ چین: به سازی گویند که بم ترین یا بلندترین لوله در سمت چپ قرار دارد. بدیهی است که برای تولید صداهای زیرتر باید به سمت راست و لوله های کوتاه تر حرکت کنیم.

راست چین: این ساز دقیقا بر عکس ساز چپ چین است و بم ترین لوله آن در سمت راست قرار دارد.

پن فلوت های راست چین معمولا در اروپا مورد استفاده قرار میگیرند و در آسیا با الهام گیری از قرارگیری نت ها در پیانو اغلب پن فلوت ها چپ چین هستند البته معمولا نوازندگان برجسته (خصوصا رومانیایی ها) از ساز راست چین استفاده می کنند.

برای خرید پن فلوت می توانید به صفحه فروشگاه ساز آکادمی موسیقی گات مراجعه کنید

در ادامه می توانید کلیپی از استاد علی معتمدی را مشاهده نمایید تا صدای روح انگیز ساز پن فلوت را بشنوید.